Сэлэнгым намар.
Сэлэнгэ hайхан нютагайнгаа хохиртой зоолэхэн газар дээрэ хулоо дуроодэжэ хун болоhон, уран шулэгшэ хубууд Дамба Дашинимаев, Даши Дамбаев, Барас Халзанов гэгшэд Буряад ороноо хаа хаанагуй мунхэрэн суурхуулна.
Тэдэнэй дунда хэдэн жэлнуудэй унгэрhэн хойно шэнэ шулэгшэн мундэбэ. Энэмнай хадаа – мэдээжэ ирагуу найрагша , Буряад уласай габьяата багша, Буряадай уран зохёолшодой холбооной гэшуун, « Шэнэ Россиин – туруу эхэнэрнууд » гэhэн 4 – дэхи Ассамблейиин делегат, « Буряадай туруу хунууд» гэhэн хэдэн конкурсануудай Лауреат — автор Нина Ленхобоева – Артугаева.
Нина Ленхобоева – Артугаева Сэлэнгын аймагай Харганаа нютагта турэhэн юм. Дунда hургуулияа дуургээд, Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гурэнэй багшанарай институудай туухэ ба хэлэ бэшэгэй факультедэй ород, буряад таhагай оюутанай тоодо оролсоо. Тэрэнээ 1976 ондо амжалтатай дуургэжэ, аяар 35 жэлэй хуга соо багшаараа худэлоо. Багшын уялгада унэн сэхэ, буряад , ород хэлэ ба литератураяа жэншэдгуй мэдэхэ, hанаhанаа бэелуулдэг, усэд нэтэруу зантай , баян сэдьхэлтэй байhыень шабинарань, хамта ажаллаhан нухэдэнь ундэроор сэгнэдэг.
Нина Тогтохоевна эдир залууhаа оортоо гэжэ шулэг бэшээд, дараад ябаhан аад, 2001 ондо ном болгохо гэжэ шиидэбэ. Тэрээнhээ хойшо аяар 7 номууд хэблэгдээ. Энэ номууд соонь ажабайдалай олон узэгдэлнууд, байгаали, инаг дуран ба хани нухэсэл, ухибуудтэ зорюулга — мурнууд, дуунууд, таабаринуудай баглаа оруулагданхай.
Буряад орон соогоо Нина Ленхобоева –Артугаева ирагуу шулэгуудээрээ, уянгата дуунуудаараа мэдээжэ болонхой, тиигээд лэ Сэлэнгэ аймагайнгаа сэнтэйхэн нэрые зэдэлуулжэл ябана даа!!!
Октябрь hарада манай аймагай hургуулиин шабинар, буряад хэлэнэй багшанар, шулэглэhэн зохёолнуудта дуратайшуул « Шахтер» соёлой байшанда сугларжа, Нина Тогтохоевнаагаа хундэлэлэй тэмдэг болгон хэтэ мунхэ огторгой шэнги сэнхир унгэтэй хадагаа барин угтаба. Ушоо тиихэдэ
« Сэлэнгын аймаг » гэhэн нютаг засагай байгууламжиин гулваа – Станислав Дашиевич Гармаев ерэжэ зохёохы замдань амжалта хусоод, шэнэ номуудаа хэблуулжэ, шэнэ дуунуудаа зэдэлуулжэ, арад зондоо туhатай, буянтай, хэшэгтэй ябахыень уреэлбэ.
Харганаа – Бухэнэй, хан hуудалтай Алтан уулын, харуулша гурбан нарhатай уянгата аялгые урихан сэдьхэлдээ тогтоон абажа , дуунай далинуудта улгыдуулэн, дулаахан тоонтоео баhал магтан дуулан ябана! Нютагайнгаа мэдээжэ басагые « Дунда – Бухэн» гэhэн hомоной нютаг засагай байгууламжиин, бухы зоной зугhоо Елена Бимбаевна Бальжиева амаршалаад, « Амар сайн, Пушкин!» гэжэ шулэгыень аянгатуулан уншаба.
Тиигээд Нина Тогтохоевна тайзан дээрэ уригдажа муноо дээрээ ямар ажал ябуулнаб, ямар тусэб урдаа табяад байнаб гэжэ дэлгырэнгеэр хоорэжэ угоод, шулэгуудээ уншажа халуун альга ташалгада хуртоо.
Уран зохёолшын уянгата шулэгуудтэ Буряад ороноймнай композиторнууд, илангаяа Пурбо Дамиранов, Цырен Чойжининимаев, Алагуй Егоров, Вера Шобосоева, Баир Батодоржиев , Дылгыр Дымбрылов , Наранбаатарай Нар Оюу гэгшэд хугжэм найруулдаг, тиигэжэ эдэнь дуун боложо зэдэлнэ. Тэдэнииень мэдээшэ дуушад Нонна ба Зоригто Тогочиевтэн, Бадма -Ханда Аюшеева, Чингис Раднаев, Эрдэни Батсух, Галсаннимын Гандиг, Валико Гаспарян болон гуйсэдхэжэ арад зондоо дамжуулна. Энэшье удэр Эдуард Сампилов — « Шахтер» соёлой байшанай мэргэлжэтэн, уран хуураа татажа; Дымбрыл Дымбрылов — Хуугэдэй хугжэмэй hургуулиин багша ба Бимба Дабаев — « Шахтер» соёлой байшанай мэргэлжэтэн « Харганаа, минии Харганаа!», « Загастайн дасан» гэhэн дуунуудыень хонгео гоёор гуйсэдхэжэ, эндэ сугларhан зоной сэдьхэлэй хубшэргэй нариинаар дайража шадаал даа!.
Илангаяа багашуулда зорюулагдаhан буряад дуунуудай хомор дээрэhээ Нина Тогтохоевнагай ажал тон хэрэгтэй, туhатай болоно.
« Согтойхон мушэдэй ялалзаан » гэhэн дуу — хугжэмтэ ном соо гуша гаран дуунууд оронхой. Тэрэнэй нэгэн болохо « Телефон» гэжэ дууень Хуугэдэй хугжэмэй hургуулиин шаби Павел Бутин — шадамар бэрхээр дуулажа олоной hайхашаалда хуртоо. Ерээдуйн ехэ замда гарахаяа байhан эдиршуул эдэ шулэгуудэй автор мэтэ эжынгээ абдарhаа энжэтэй, абынгаа абдарhаа алтан хэшэгтэй ябаhай гэжэ ургажа ябаhан « улаан бургааhадтаа» хусэебди!.
Ушоо тиихэдэ, энэ сагта буряад хэлэ бэшэгээ hэргээжэ, зарим олон залуушуулай турэл хэлэеэ мэдэхэеэ болеод байхада, жэнхэни буряад дуунуудаа муноо уеын маяг тухэлоор гуйсэдхэжэ, найруулан бэшэжэ , олоной дунда тарааха хэрэгтэ оорынгоо хубитые одоол ехээр Нина Тогтохоевна оруулжа ябана. Муноо дээрээ олон тоото ДVД дискэнууд ба видеоклипууд гаража шэхэнэй шэмэг, нюдэнэй хужар болонол гээшэ даа…
Эдэнтэйнь баhал хужарлан хараха, танилсаха арга шадалтай байгаабди.
Уулзалганайнгаа тугэсэхэ тээшэ Сэлэнгын аймагай номой санай Тубэй захирал Алиса Константиновна Цыренова угэ абажа, Нина Тогтохоевнадаа сулоо сагаа оложо ерэhэндэнь бултанайнгаа зугhоо баяр хургоод , саашадаа хун зоной дура буляама шэнэ шулэгуудые, ирагуу дуунуудые олоор зохеожо уншагшадаа баярлуулжа , амгалан мэндэ, аза талаантай , ута наhа наhалжа , дуун шэнги зэдэлжэ, дуран шэнги дуурэн ябахыень юроогоод гарай бэлэг бариба. Энэ уулзалгамнай номой санай Тубэй мэргэлжэтэнэй уудхэлээр унгэроо гэжэ hануулая.
Энэл удэртоо Буряад хэлэнэй габшагай hарада зорюулжа Сэлэнгын аймагай эрдэм болбосоролой Управлени шулэг уранаар уншалгын конкурс унгэргоо. Муноо жэлэйнгээ хэмжээ ябуулга алдарта Гунга Чимитовай 95 жэлэй ойн баярта зорюулhан байна. Энэ конкурсын ашаар хабаадагшадые турэл хэлэдээ, поэзидэ дурлал туруулхэ, зохёохы талан бэлигыень хугжоохэ гэхэ мэтэ зорилгонууд бэелуулэгдэнэ.
Конкурсада Сэлэнгын аймагай hургуулинуудай дун хамта 28 hурагшад хабаадажа абаа. Ами аминдаа 1-4 дэхи, 5- 8 –дахи ангинуудай hурагшад мурысоо юм.
Энэ мурысооной жюриин гэшууд байhан:
- Нина Ленхобоева – Артугаева, ирагуу найрагша , Буряад уласай габьяата багша, Буряадай уран зохёолшодой холбооной гэшуун;
- Цыбжитма Базаржапова, Тубэй номой санай мэргэжэлтэн, Буряад уласай соёлой габьяата худэлмэрилэгшэ;
- Бадмасу Дармаева, Сэлэнгын аймагай Тубэй номой санай мэргэжэлтэн.
Нюур шарайдаа элдэб мэдэрэлэй тэмдэг узулэлгэ, бэеын худэлсэ, хоолойгоо шэшэргэнуулхэ, нарин будуун болгохо гэхэ мэтээр хэниинь шулэгэйнгоо удха тон hайнаар харуулааб гэжэ жюри сэгнээ. Хабаадагшад бултал уянгата шулэгоо хунэй сэдьхэл худэлгэмоор удхыень гаргаха гэжэ оролдоол даа. Жэшээнь, 7- 8 – дахи ангинуудай хубууд басагад дикци, интонаци гэхэ мэтэ дээрэ яhала худэлоо. Тал – мул хоорэхэ, бага сага мартахашье ушарнууд дайралдаал ааб даа. Энэ мурысоондо хабаадахадаа гансал сээжэлдэхэ шулэгтоо анхаралаа хандуулаагуй , зугоор еhо заншалайнгаа эрилтээр булта буряад дэгэлтэй гу, али буряад хубсаhа hажаалгажа оёhон платитай ябаа.Тэдэниие бэлдуулhэн багшын, гэртэхинэй оролдолго харагдана. Иигэжэ буряад хубсаhаяа багаhаа умдэжэ, буряад хэлэтэ шулэгуудээ сээжэ мэдэжэ ябаа hаа, эрхим лэ гээшэ. Наhатайшуулай « багадаа hураhан юумэеэ хуугэд гээшэ томо болоодшье алдадаггуй, мартадаггуй» гэдэгынь зуйтэй юм. Тиимэhээл гу, жюриин гэшууд сээжэлдэhэн шулэгуудээ мартангуй, ушоо ондоо шулэгуудые уншажа, хадуужа ябагты гэжэ хуугэдтэ захина hэн.
Саг сонь сээжэлдэхэ шулэгоо шэлэжэ, зубоор узэгуудые угуулхэ гэhэн асуудалнууд дээрэ ушоошье худэлхоор байна гэжэ жюриин гэшууд тэмдэглэнэ. Эндэ хуугэдые гуу, али багшанарыень зэмэлхэ гэhэн hэдэлгэ хэгдэнэ бэшэ, хэн хэнииньшье энээндэ анхаралаа хандуулжа, хэлэеэ уян нугархай , ульгам болгохо гэhэн hаналhаа юм.
Наhаараа аха, ангяараа дээшээ болохо буринь жюриин гэшуудтэ тэдэниие сэгнэхэнь хушэр байба. Шулэг уншагшадта табиhан баалнуудые харахада, холо ондоо бэшэ, булта дутэрхы, дээгуур сэгнэлтэнуудтэй. Тиибэшье, хабаадагшадай дундаhаа эрхимууд элирээ. Хэд бэ гэбэл:
Эхин ангиин шабинарай дундаhаа:
- 1 – дэхи hуури — Аюшеева Дашима, Жаргалантын юрэнхы болбосоролой ундэhэн hургуулиин 2 – дохи ангиин шаби, багша Очирова Л.Ц.;
- 2 – дохи hуури — Дамбиева Ирина, Загастайн юрэнхы болбосоролой дунда hургуулиин 1 – дэхи ангиин шаби, багша Дамбиева З.Ч.;
- 3 – дахи hуури — Нетесова Марина, Новоселенгинскын юрэнхы болбосоролой дунда hургуулиин 4 — дэхи ангиин шаби, багша Цыренова С.В.
5- 8 – дахи ангиин шабинарай дундаhаа:
- 1 – дэхи hуури — ДабаевТамир, Юроогэй юрэнхы болбосоролой дунда hургуулиин 5 — дахи ангиин шаби, багша Раднаева С.Ц;
- 2 – дохи hуури — Санжиев Жамсо, Загастайн юрэнхы болбосоролой дунда hургуулиин 7 – дохи ангиин шаби, багша Доржиева А.Ж.;
- 3 – дахи hуури — Дрыганова Ирина, Харганагай юрэнхы болбосоролой дунда hургуулиин 5 — дахи ангиин шаби, багша Раднаева Т.Н.
Эгээл эдир уншагша ДымбрыловаАяна, Селен-Енхорой юрэнхы болбосоролой эхин hургуулиин шаби Тубэй номой санай шанда хуртоо , харин тиихэдэ «Эгээ улуу композици » — гэhэн номинацида илгарhан Гусиноозёрско хотын 1 – дэхи юрэнхы болбосоролой дунда hургуулиин 2 ангиин hурагшадта Нина Ленхобоева – Артугаева оорынгоо номуудые бэлэглээ.
Базаржапова Ц.Г., Буряад уласай соёлой габьяата худэлмэрилэгшэ.